طرح برق امید با هدف مدیریت مصرف و فرهنگ‌سازی از ۲ ماه دیگر رسما وارد مرحله اجرا خواهد شد که با اجرای آن کم‌مصرف‌ها از پرداخت قبض برق معاف می‌شوند و حتی برای پرمصرف‌ها نیز این امکان وجود دارد که با کاهش مصرف از پرداخت قبض رهایی یابند. اما آیا این طرح برای صنعت برق که بیش از ۶۰ درصد آن در دست بخش خصوصی است فرصت به شمار می‌رود یا تهدید؟
«دنیای اقتصاد» در گفت‌وگو با فعالان و کارشناسان صنعت برق به موشکافی ابعاد طرح «امید برق» پرداخته است. وزارت نیرو در سه سال گذشته طرح‌های تشویقی مختلفی برای عبور از پیک بار اجرا کرده است، چرا که در تابستان مصرف برق افزایش بسیاری می‌یابد و نیروگاه‌ها با چالش‌های متعددی دست و پنجه نرم می‌کنند؛ حتی ممکن است همچون سال ۱۳۹۷ خاموشی‌های برنامه‌ریزی شده نیز میهمان خانه‌ها شود. از این رو برای جلوگیری از این مساله و تامین برق پایدار، وزارت نیرو فرهنگ‌سازی را مهم دانسته و در سال‌های اخیر نیز برنامه‌هایی برای آن در نظر گرفته که تازه‌ترین آن طرح برق امید است. در حال حاضر ۳۰ میلیون مشترک خانگی در کشور وجود دارد که در دو دسته «زیر الگو» و «بیش از الگو» تقسیم‌بندی شده‌اند که برای هرکدام تعرفه خاصی تعریف شده است. در این بین ۸۵ درصد از مشترکان زیرالگو برق مصرف می‌کنند و تنها ۱۵ درصد بالاتر از الگوهای تعیین شده مصرف دارند، در طرح برق امید مشترکان زیرالگو هم به دو دسته خوش مصرف و کم مصرف تقسیم بندی می‌شوند.
طبق جزئیات این طرح ۳۰ میلیون نفر مشترک در طرح برق امید از تخفیف ۱۰۰درصدی بهای برق بهره‌مند خواهند شد که حدود ۵/ ۸میلیون مشترک در این محدوده هستند و تا زمانی که کم مصرف باقی بمانند، از تخفیف ۱۰۰ درصدی بهره‌مند خواهند شد. البته مشترکان خوش مصرف هم می‌توانند با رعایت نکاتی ساده، خود را به جرگه کم مصرف‌ها رسانده و از تخفیف ۱۰۰ درصدی بهای برق مصرفی بهره‌مند شوند، چراکه تعرفه‌های برق، پلکانی است و هرچه از میزان مصرف برق مشترکان کاسته شود، مزایای اقتصادی برای خانوارها دارد. به‌طور مثال اگر مشترکان ۱۰ درصد مصرف برق خود را کم کنند، ۲۰ درصد از هزینه برق‌شان کم می‌شود و اگر ۲۰ درصد مصرف را کاهش دهند، شاهد کاهش ۴۰ درصدی هزینه برق مصرفی خواهند بود.
آرش نجفی، نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق ایران در گفت‌وگو با «اکو نیرو» درمورد این طرح گفت: واقعیت این است این طرح که بدون هیچ پیش مقدمه‌ای از سوی رئیس‌جمهور عنوان شد، باعث تعجب شد که چرا فرصت‌ها و تهدیدهای چنین طرحی با این وسعت و فراگیری ابتدا از سمت بدنه کارشناسان و تحلیلگران صنعت برق بررسی نشد. در تمام دنیا آنچه موثر واقع شده رفتارهای کاهندگی است. یعنی به جای اینکه کالا یا خدماتی را مجانی کنند و سیاست‌های تشویقی بر اساس این موضوع باشد که هر چقدر کم مصرف شد پولی نمی‌خواهد پرداخت کنید وجود ندارد. بسیاری از کشورها معمولا ابزارهای کاهندگی را در کشورشان تغییر و توسعه می‌دهند. او ادامه داد: در سال‌های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳ تلاش مصرانه‌ای انجام شد در جهت اینکه لامپ‌های رشته‌ای از بازار حذف و لامپ‌های کم‌مصرف را جایگزین آنها کنیم. به این دلیل که هر لامپ رشته‌ای در طول مدت عمر خود بین ۶ تا ۷ بشکه در نیروگاه مصرف می‌کرد، در حالی که یک لامپ کم مصرف مقدار مصرف‌اش نزدیک به یک بشکه بود. در آن سال‌ها ما اثبات کردیم که اگر لامپ را به مردم مجانی بدهند، سود بیشتری حاصل می‌شود. در آن مقطع مجلس نپذیرفت و طرحی را تعریف کردند با این مضمون که لامپ‌ها به مصرف‌کنندگان اعطا شود و در طول مدت معلومی از قبوض برق‌شان کسر شود. امروز ما لامپ‌هایی داریم که از لامپ‌های کم مصرف، کم‌مصرف‌تر هستند که می‌توان کاهش مصرف را به مراتب بهتر کنید. نجفی در ادامه گفت: کاهش مصرف سه رویکرد را باید دنبال کند. نخست اینکه باید نیروگاه کمتری احداث شود، زیرا به ازای هر مگاوات به میلیاردها تومان سرمایه‌گذاری نیاز است. مقدار سوخت زیادی را کاهش می‌دهید و سوم اینکه مقدار کربن بسیار زیادی که نیروگاه‌های ما تولید می‌کنند را کاهش می‌دهیم. بنابراین ما باید روش‌های کاهندگی داشته باشیم. اینکه ما به ۳۰ میلیون نفر برق رایگان می‌دهیم، هیچ فرقی نمی‌کند، چرا که باید دوباره نیروگاه احداث شود و باز هم سوخت زیاد را مصرف و در نتیجه کربن بیشتری به اتمسفر متصاعد می‌کنیم. نهایتا افرادی که مصرف‌شان زیاد است، مصرف را بالا می‌برند و می‌گویند پولش را می‌دهیم. این تفکر آنجا اشتباه بزرگی را برای ما مترتب خواهد کرد که به ایام پیک می‌رسیم. از لحاظ استراتژیک برای ما مقرون به صرفه نیست که برای ۲ تا ۳ ماه از سال که نیاز جدی به برق وجود دارد، نیروگاه احداث کنیم. بهترین استراتژی این است که در آن ایام کاهش مصرف را دنبال کنیم یا تجهیزاتی را توسعه دهیم تا کاهش مصرف را فرآیندسازی کنیم.
اصلاح فرهنگ مصرف بهینه برق
ابوذر صالحی، کارشناس صنعت برق در مورد خبری که در اولین روزهای شهریور ۹۹ توسط حسن روحانی، رئیس‌جمهوری مبنی بر رایگان شدن برق ۳۰ میلیون نفر از مردم کشور اعلام شد گفت: این خبر آنچنان غیر منتظره بود که رسانه‌ها در ابتدا این خبر را به‌عنوان برق رایگان برای ۳ میلیون نفر ذکر کردند. شاید در این روزها که برخی قیمت‌ها روزانه افزایش می‌یابد، برای بسیاری تعجب برانگیز بود که دولت از دریافت بهای برق حدود یک سوم مردم جامعه صرف نظر کند. او ادامه داد: اما فردای آن روز رضا اردکانیان، وزیر نیرو در نشست خبری ابعاد کامل‌تری از این موضوع با نام طرح «برق امید» را تشریح و با عنوان تخفیف ۱۰۰ درصدی برای کم مصرفان برق موضوع را روشن کرد که این طرح یک کار حساب شده با مطالعات دقیق است که هدف اصلی آن «اصلاح الگوی بهینه مصرف برق» در بستر جامعه ایران است.
به اعتقاد صالحی در کشوری که همه چیز از دلار گرفته تا سکه، طلا، خودرو و مسکن، قیمت واقعی خود را پیدا کرده است، آنچه هنوز ارزش واقعی خود را در کشور ندارد، انرژی و در رأس آنها برق است. او افزود: بررسی‌ها نشان می‌دهد ایران ارزان‌ترین برق جهان را دارد و مدیرعامل توانیر نیز در برنامه تلویزیونی با ارائه آمار و ارقامی رسمی بر این موضوع صحه گذاشت. اما یکی از اصلی‌ترین سوالات این طرح این است که در شرایطی که اقتصاد برق در ایران نیاز به ترمیم دارد و در مقابل، باوجود تورم بالا، برق فقط ۷ درصد تعرفه خود را برای مشترکان در سال جدید اضافه کرده است، چگونه وزارت نیرو به تخفیف ۱۰۰ درصدی برق کم مصرفان رضایت داده است؟ صالحی معتقد است پاسخ این سوال کلیدی را می‌توان در سخنان وزیر نیرو پیدا کرد. به گفته او، رضا اردکانیان در افتتاح سراسری طرح‌های بخش توزیع برق کشور عنوان کرده بود که منابع مالی طرح برق امید از محل صرفه‌جویی‌های صورت گرفته به منظور تولید برق برای پوشش پیک مصرف در هر سال تامین خواهد شد. این کارشناس صنعت برق گفت: اردکانیان با بیان اینکه تدارک دیدیم در ماه‌های باقی‌مانده دولت یازدهم ۱۰ درصد از کل مصرف برق خانگی کاهش یابد به این موضوع اشاره کرد که امسال نه تنها خاموشی نداشتیم، بلکه انرژی بیشتری نیز عرضه شد؛ به‌طوری‌که بخش صنعت بیش از ۱۱ درصد و بخش کشاورزی بیش از ۴ درصد انرژی بیشتر دریافت کرد. همایون حائری، معاون برق وزیر نیرو نیز طرح برق امید را نوآوری جدید صنعت برق عنوان کرد که در ارتباط منطقی با برنامه‌های مدیریت مصرف و کاهش تلفات و تکمیل‌کننده این برنامه‌هاست و منافع ملی و توسعه اقتصادی کشور را تضمین می‌کند. به اعتقاد صالحی، با تحلیل این سخنان می‌توان نتیجه گرفت هدف اصلی از اجرای طرح برق امید، توجه به اصلاح الگوی مصرف برق با تمرکز بر مصرف بهینه در بخش خانگی است که اجرای آن می‌تواند در بلندمدت منجر به بهبود اقتصاد برق و استفاده درست از منابع کشور شود.
ابعاد اجتماعی طرح برق امید
صالحی در مورد ابعاد اجتماعی طرح «برق امید» گفت: مطابق اطلاعات رسمی شرکت توانیر به‌عنوان متولی اصلی تامین و توزیع برق در ایران در سال ۱۳۹۹، بهای برق در بخش‌های مختلف مصرف‌کننده به‌صورت متوسط حدود ۸۰۰ ریال بر کیلووات ساعت بوده است. نکته مهم‌تر آنکه قیمت فروش برق در ایران از هزینه تمام‌شده تولید آن پایین‌تر است. مثلا وزارت نیرو برق مورد نیاز خود از نیروگاه‌های خصوصی در قالب خرید تضمینی را با میانگین عددی معادل ۳۵۰۰ ریال خریداری می‌کند و در مورد خرید تضمینی برق از نیروگاه‌های تجدیدپذیر این عدد بسیار بالاتر و بیش از ۱۰هزار ریال است. او افزود: اما در این سال‌ها، شرایط اقتصاد جامعه به گونه‌ای بوده است که دولت نتوانسته مجوز واقعی‌سازی قیمت برق معادل بهای تمام‌شده را از نهادهای قانون‌گذار اخذ کند و از طرفی وزارت نیرو به دلیل نیاز طیف گسترده‌ای از مردم جامعه به خدمات آن، از سر انصاف با مردم بوده، اما همزمان، مجموعه برق، بخش زیادی از توان و توجه خود را به تشویق مصرف‌کنندگان بر استفاده بهینه و درست از انرژی برق متمرکز کرده و تلاش داشته مردم جامعه به اهمیت برق و سختی‌های تامین و انتقال توزیع آن آگاه شوند.
این کارشناس صنعت برق در ادامه اظهار کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد ایران به لحاظ مصرف سرانه برق و نیز به لحاظ شدت انرژی در جایگاه مناسب و قابل قبولی قرار ندارد. همچنین بررسی روند تولید سرانه حقیقی و مصرف سرانه برق در فاصله سال‌های اخیر در ایران نشان می‌دهد مصرف سرانه برق همواره روندی صعودی و رو به رشد با شیب زیاد داشته در حالی که تولید سرانه در سال‌های مختلف دچار نوسان شده و چندین دوره کاهشی متناوب را طی کرده است. او ادامه داد: شاخص‌های فوق نشانگر بالا بودن تقاضای نسبی برق و انرژی در ایران است. سهم حدود ۳۵ درصدی فروش انرژی برق در بخش خانگی نشان از بالا بودن مصرف برق در این بخش است که نیاز به استفاده از سیاست‌های مدیریت تقاضا را در بخش مصرف‌کنندگان خانگی در کنار بخش تولیدی اجتناب‌ناپذیر می‌کند. به گفته صالحی در بحث الگوی مصرف همچنین باید به شدت بالای ناهموار بودن الگوی مصرف در فصول مختلف سال در ایران به‌عنوان نکته‌ای حائز اهمیت بسیار اشاره کرد و گفت: مطابق آمارهای منتشر شده توسط وزارت نیرو و شرکت توانیر در سال ۱۳۹۵، اختلاف حداکثر مصرف تابستان و زمستان در روز حداکثر پیک، نزدیک به ۴۰ درصد بوده است که رقم قابل توجهی است و اصلی‌ترین زیان کشور در این حوزه، حبس سرمایه‌های عظیم کشور برای ایجاد و نگهداشت بخش تولید برق است که صرفا بتواند نیاز مصرف در چند روز گرم سال را تامین کند که بیشترین مصرف آن، بارهای سرمایشی در بخش خانگی است. او تصریح کرد: تغییر رفتار مصرفی خانوارها و همچنین تغییرات در الگوهای مصرف برق در بخش تولیدی هر چند امری ضروری است اما عموما در کوتاه‌مدت به استثنای اتخاذ سیاست‌های قهری مانند اعمال سهمیه‌بندی‌ها منجر به کاهش مصرف نهادینه در جامعه نخواهد شد و تغییر الگوهای تقاضا، عموما نیازمند استمرار سیاست‌ها و در نظر گرفتن زمان بلندمدت به منظور مشاهده اثربخشی آنهاست. صالحی گفت: حال وزارت نیرو با اعتماد به تیم مدیریت کنونی حوزه برق که توانسته است با برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های متنوع مدیریت بار، دو سال پیوسته یعنی سال‌های ۹۸ و ۹۹ از دوره اوج مصرف تابستان موفق عبور کند، «طرح برق امید» یا تخفیف ۱۰۰ درصدی برای کم‌مصرفان را در مرحله اجرا دارد. به گفته این کارشناس صنعت برق، هدف اصلی از این طرح تمرکز بر اصلاح الگوی بهینه برق در بخش خانگی است که با مدل تغییر رفتار اجتماعی، مردم تشویق می‌شوند به سمت مصرف بهینه حرکت کنند و از مزایای آن بهره‌مند شوند. صالحی ادامه داد: محمدحسن متولی‌زاده، مدیر عامل توانیر معتقد است این طرح شکاف بین مصرف برق در بخش غیرمولد خانگی با مصرف برق در بخش تولید صنعتی را اصلاح می‌کند. به بیان دیگر مردم با مصرف درست برق که در این طرح با آموزش و آگاه‌سازی محقق خواهد شد، ظرفیت مورد نیاز بخش صنعت را که موجب رونق اشتغال و بهبود تورم می‌شود ایجاد می‌کنند و این‌گونه سرمایه‌های ملی نیز در جای درست به مصرف می‌رسد. او اظهار کرد: براساس وضع موجود، رشد مصرف برق در هر دو بخش خانوارها و بخش تولیدی، تقریبا ۴۸۰۰ مگاوات متوسط سالانه است که براساس قیمت‌های موجود به معنای ۴۸۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری در هر سال مورد نیاز است. در کنار تحلیل‌های فوق به خوبی می‌توان نتیجه گرفت همزمان با لزوم اتخاذ سیاست‌های مدیریتی صحیح در سمت عرضه و در نظر گرفتن منابع تامین مالی به منظور پایداری اقتصاد برق، باید به‌صورت ویژه به بعد دیگری از صنعت برق که مدیریت صحیح سمت تقاضا و استفاده از مشوق‌های موثر برای ترغیب مشترکان خانگی به استفاده درست از برق است توجه داشت؛ موضوعی که وزیر نیرو با تعبیر مدیریت توامان عرضه و تقاضا از آن یاد می‌کند. به اعتقاد صالحی، «طرح امید» اگر به درستی اجرا شود می‌تواند نویدبخش تحولی در فرهنگ بهره‌وری انرژی در کشور باشد. موضوعی که سال‌ها پیش باید آغاز می‌شد اما شروع آن در این زمان هم مغتنم است و بسیاری امید به نتایج آن دارند.