کشف گاز در ترکیه و عزم عراق برای کاهش وابستگی به برق ایران با حمایت آمریکا و عربستان، دورنمای صادرات انرژی ایران به همسایگان را مبهم کرده است.
غفلت از سیاست‌های توسعه محور بلندمدت در حوزه گاز و بی‌توجهی به لابی‌های قدرتمند انتقال انرژی در خاورمیانه و جهان، می‌تواند ایران را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان منابع انرژی جهان به حاشیه براند و از انتفاع مالی این بازار محروم کند. خطر حذف ترکیه و عراق از بازار صادراتی انرژی ایران فقط اتفاقاتی است که می‌تواند در کوتاه‌مدت بر صادرات انرژی ایران تأثیر بگذارد؛ بهره‌برداری از خط لوله تاپی و بی‌نیازی همسایگان شرقی از گاز ایران و همچنین تلاش روس‌ها برای سیطره بر بازار گاز اروپا نیز مسائلی است که شاید کمی دیرتر جایگاه انرژی ایران را متزلزل کنند.
وابستگی عراق به واردات انرژی از ایران و غیبت رقیب جدی برای پر کردن جای ایران در این بازار به‌قدری قوی بوده که حتی آمریکا نیز در جریان اعمال تحریم‌های ظالمانه نتوانسته است راه چاره‌ای برای منع کردن این مبادلات انجام دهد؛ اما حالا آن‌گونه که در خبرها آمده است عراقی‌ها در حالی زمینه‌سازی برای حذف انرژی وارداتی از ایران هستند و حتی معتقدند از سال آینده میلادی، وابستگی کمتری به برق و گاز ایران خواهند داشت.
حالا اما قواعد بازی انرژی در خاورمیانه در حال تغییر است. رسانه‌ها این‌گونه از وزیر انرژی ترکیه نقل کرده‌اند که با توجه به اکتشافات گاز در ترکیه، کاهش شدید در واردات از روسیه، ایران و ترکمنستان مورد انتظار است؛ چراکه گاز استحصال شده از میادین ترکیه، اقتصادی‌تر از گاز وارداتی خواهد. همچنین از وزیر نفت عراق نیز نقل شده است که این کشور افزایش 2 میلیون بشکه‌ای تولید نفت و رسیدن ظرفیت تولید به هفت میلیون بشکه در روز و توقف مشعل سوزی و واردات سوخت از ایران تا سال ۲۰۲۵ را هدف گرفته است.
تغییر موازنه با ترکیه گازدار
ترکیه به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مشتریان گاز ایران، در کنار اینکه ترکمنستان و روسیه را نیز به‌عنوان رقبای جدی ایران به میدان آورده، اخیراً موفق به کشف ذخیره گاز طبیعی 320 میلیارد مترمکعبی در میدان گازی ساکاریا در دریای سیاه شده و به‌طورجدی امیدوار است از واردات سالانه 12 میلیارد دلار گاز طبیعی بی‌نیاز شود. برآوردها نشان می‌دهد درصورتی‌که ترکیه بتواند سالانه 10 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در میدان گازی ساکاریا تولید کند، ممکن است یک‌پنجم گاز موردنیاز خود را برای 32 سال آینده فقط از این منطقه تأمین کند.
حمیدرضا صالحی، عضو هیات نمایندگان اتاق تهران درباره اثرات کشف منابع گازی در ترکیه به ایسنا می‌گوید: دولت ترکیه در سالهای گذشته توانسته با استفاده از ظرفیت‌های خود و برنامه‌های بلندمدت سیاستمدارانش در بازارهای مختلف نقش‌آفرینی کند و گرچه تاکنون ذخایر گازی قابل‌توجهی نداشت اما بااین‌وجود سعی می‌کرد در این بازار نیز حضور داشته باشد. حال با اعلام پیدا شدن میدان گازی جدید قطعاً شرایط تغییر خواهد کرد.
به عقیده صالحی، نخستین نتیجه کشف میدان گازی جدید ترکیه، کاهش نیاز این کشور به واردات گاز است و ازاین‌رو احتمالاً قرارداد جدیدی برای خرید گاز ایران منعقد نخواهد کرد. او می‌افزاید: از سوی دیگر با توجه به نگاه صادرات محور دولت ترکیه، احتمالاً آنها در آینده‌ای نه‌چندان دور به صادرات گاز نیز فکر خواهند کرد که عراق بازاری در دسترس برای آنها خواهد بود و این به معنی تهدید مستقیم بازار ایران است.
صالحی با بیان اینکه فعلاً عاملی حضور ایران در بازار عراق را تهدید نمی‌کند، گفت: با توجه به طرح‌های توسعه‌ای دولت عراق و نیازی که به مصرف گاز وجود دارد، فعلاً بازار ما در عراق بدون مشکل فعال خواهد بود اما با توجه به تحریم‌ها و محدودیت‌های اقتصادی ایران از یک‌سو، اهداف بلندمدت کشورهایی مانند ترکیه از سوی دیگر، به نظر در آینده باید نگران این روند باشیم.
تلاش عراقی‌ها در سه جبهه
عراق به‌واسطه اقتضای زمان، در شرایط فعلی نیازمند مساعدت ایران در تأمین انرژی است و ایران نیز در رابطه‌ای دوجانبه از این فرصت استفاده می‌کند؛ اما عراقی‌ها نشان داده‌اند که در کنار همکاری صمیمانه ایران، قرار نیست بی‌خیال مذاکره با رقبا شوند.
اواسط خرداد بود که در جریان سفر رضا اردکانیان، وزیر نیرو به عراق، ضمن وصول نیمی از مطالبات صادرات برق به ایران کشور، قرارداد 2 سالهای نیز برای تداوم صادرات برق در سالهای 2020 و 2021 به امضا رسید؛ اما حالا، از یک‌سو در جریان سفر مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق به آمریکا، 8 میلیارد دلار قرارداد در حوزه انرژی با شرکت‌های آمریکایی امضا شده و از سوی دیگر بغداد تلاش می‌کند ضمن جذب سرمایه‌گذاری‌های سعودی، شبکه برق خود را از طریق عربستان و کویت به شبکه برق خلیج‌فارس متصل کند.
این دو اتفاق به معنای کاهش وابستگی به انرژی ایران در عراق و ظهور رقیبی جدی برای تأمین برق در بازار این کشور است.
اولتیماتوم دوساله به برق ایران
در جریان سفر خردادماه وزیر نیروی ایران عراق، علاوه بر امضای قرارداد تداوم صادرات برق برای دو سال آتی، جلساتی نیز به‌مرور توافقات گذشته ایران و عراق و برنامه همکاری سه‌ساله‌ای که قبلاً برای بازسازی صنعت برق عراق توسط بخش خصوصی ایران به امضا رسیده بود اختصاص یافت و حتی مقرر شد بعد از اتمام سفر، هیات‌های فنی و تخصصی بخش خصوصی ایران برای امضای دو قرارداد مهم در زمینه کاهش تلفات شبکه توزیع برق و همچنین تعمیر و بازسازی ادوات و تجهیزات برقی عراق به بغداد سفر کنند.
در این شرایط به نظر می‌رسید به‌واسطه بحران بازار نفت و ناتوانی عراق در کسب درآمد هنگفت از صادرات عراق و پرداختن به بازسازی و توسعه زیرساخت‌های حوزه انرژی، ایران فرصت بلندمدت‌تری برای حضور در بازار انرژی این کشور خواهد داشت و حتی مسائلی مانند ورود ترکیه به بازار برق و انرژی عراق نیز نمی‌تواند خللی در این دورنما ایجاد کند؛ اما کاهش وابستگی ذاتی ترکیه به انرژی، به‌واسطه کشف ذخایر گازی جدید و سیاست توسعه محوری این کشور در منطقه می‌تواند خطر بزرگی برای صادرات انرژی ایران به عراق نیز باشد. ضمن اینکه بدون در نظر گرفتن کشف این ذخایر جدید، به نظر می‌رسد ترکیه حتی با اتکا به گاز وارداتی از ترکمنستان و روسیه و البته با هدف‌گذاری دقیق و کارشناسی نیز قادر است بخشی از بازار برق ایران در عراق را تصاحب کند.
تکاپوی بغداد برای حذف وابستگی به ایران
یکی از توجیه‌های اصلی عراق برای معاف ماندن از تحریم‌های ایران، وابستگی شدید این کشور در حوزه تأمین انرژی بود که هیچ راه دومی هم برای جبران آن وجود نداشت. این در حالی است که عراق در جریان سفر هفته گذشته مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر این کشور به آمریکا، قراردادهای انرژی به ارزش هشت میلیارد دلار با شرکت‌های آمریکایی امضا کرد ه و هم‌زمان در تلاش است با جذب سرمایه‌گذاری‌های سعودی، شبکه برق خود را از طریق عربستان و کویت به شبکه برق خلیج‌فارس متصل کند.
معاون نخست‌وزیر عراق معتقد است که این کشور اگر بتواند قراردادهای چند میلیارد دلاری که با شرکت‌های آمریکایی امضا کرده را اجرایی کند و سرمایه‌گذاری سعودی را جذب کند، قادر خواهد بود واردات گاز و برق ایران را در سال آینده کاهش دهد.
همچنین علی علاوی، وزیر دارایی عراق نیز اخیراً در وبیناری که از سوی شورای آتلانتیک ترتیب داده شده بود، گفته است: تصور می‌کند که واردات گاز و برق ایران در سال آینده کاهش قابل‌توجهی پیدا می‌کند اما تا آن زمان گزینه دیگری به‌جز واردات از ایران وجود ندارد.
به عقیده او به‌جز این بعید است عراق بتواند گزینه کوتاه‌مدت دیگری پیدا کنیم؛ اما تلاش‌های میان‌مدت که برخی در آستانه طراحی و برگزاری مناقصه هستند، می‌تواند وضعیت آینده را متفاوت کند.
بر اساس اطلاعات منتشر شده، در قراردادهای هشت میلیارد دلاری امضا شده در جریان سفر الکاظمی به واشنگتن، شرکت هانی ول آمریکا و وزارت نفت عراق توافق کردند توسعه پروژه گاز «آر رتاوی» را با هدف جمع‌آوری، فرآوری و استفاده از منابع گازی عراق و تأمین تقاضای انرژی داخلی اجرا کنند.
همچنین عراق در مذاکره با عربستان نیز تلاش می‌کند شرکت آرامکوی سعودی و شرکت آب و برق ACWA Power که صندوق سرمایه دولتی عربستان ۲۵ درصد در آن سهم دارد، ازجمله بازیگران حوزه انرژی عراق باشند. علاوه بر این عراق مذاکراتی نیز برای اتصال به شبکه برق شورای همکاری خلیج‌فارس داشته و مقرر بود در ماه مه ۵۰۰ مگاوات برق از این شبکه وارد کند که به‌واسطه شرایط اقتصادی نامساعد، موفق به این کار نشد.