نایب رئیس هیأت مدیره سندیکای برق ایران معتقد است با اینکه گرمای زودهنگام و حتی استخراج رمزارزها به سهم خود بر افزایش مصرف برق تأثیرگذار هستند، اما مساله کمبود عرضه و تولید برق، ریشه در کمبود منابع مالی و قیمت‌گذاری دستوری دارد که از مجلس هفتم تا کنون این صنعت را درگیر کرده است.
قطعی برق و خاموشی‌های روزهای گذشته، صنعت برق کشور را در کانون توجه قرار داده است. در این روزها برق و عبارت‌های مرتبط با آن، بیشترین موارد جست‌وجو شده توسط ایرانیان در موتورهای جست‌وجو بوده و این به‌معنای تأثیر مهم و عمیق برق در زندگی روزانه ماست.
شاید تحمل چند ساعت گرما در فضای خانه چندان دشوار نباشد، اما آنچه که کارشناسان این صنعت از آن با عنوان «ناترازی در عرضه و تقاضا» یاد می‌کنند، نه تنها مشترکان خانگی بلکه مشترکان بخش کشاورزی و صنعت را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد و هزینه‌هایی را به آنها تحمیل می‌کند که در نهایت پیامدهای منفی آن به کل اقتصاد کشور وارد می‌شود.
ایرناپلاس برای بررسی دلایل خاموشی‌های و در جست‌وجوی راهکارهایی که می‌توانند مانع تکرار قطعی برق شوند با پیام باقری، نایب رئیس هیأت مدیره سندیکای برق ایران و نایب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران گفت‌وگو کرد. این کارشناس حوزه برق معتقد است با اینکه گرمای زودهنگام و حتی استخراج رمزارزها به سهم خود بر افزایش مصرف برق تأثیرگذار هستند، اما مساله کمبود عرضه و تولید برق، ریشه در کمبود منابع مالی و قیمت‌گذاری دستوری دارد که از مجلس هفتم تا کنون این صنعت را درگیر کرده است.
به گفته باقری، ساخت نیروگاه جدید با ظرفیت ۵۰۰۰ مگاوات نیاز به سرمایه‌گذاری چهار تا پنج میلیارد دلاری دارد که با توجه به وضعیت مالی دولت و به‌ویژه شرایط تحریم، به سختی قابل انجام است. با این حال استفاده از ظرفیت‌های قانونی مانند ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید می‌تواند با صرفه‌جویی حدود ۱۰ هزار مگاواتی، پاسخگوی بخشی از تقاضای برق بدون نیاز به احداث نیروگاه جدید باشد.
علاوه بر این، ایران می‌تواند به‌عنوان مرکز تبادل برق منطقه، نیاز خود در فصول اوج مصرف را تأمین و در سایر فصل‌ها، از طریق صنعت برق که در رتبه نخست صادرات خدمات فنی و مهندسی ایستاده، ارزآوری کند.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
ایرناپلاس: در رابطه با دلایل قطعی برق و خاموشی در کشور، مجموعه عوامل متعددی از تغییرات آب‌وهوایی تا استخراج رمزارزها مطرح می‌شود. ارزیابی شما از این مجموعه عوامل چیست و علت قطعی برق را چه می‌دانید؟
باقری: در صنعت برق نیز مانند سایر بخش‌های اقتصادی، معادله تولید و مصرف را داریم و اگر این توازن برقرار نباشد، دچار مشکل می‌شویم. در صورت پیشی گرفتن تولید از مصرف، برق مازاد خواهیم داشت و از آنجایی که برق تولیدی قابل ذخیره‌سازی نیست، باید برنامه مشخصی برای آن داشته باشیم. آنچه که امروز در حال رخ دادن است اینکه مصرف از تولید پیش افتاده است. اگر نتوانیم از مسیرهای مختلف، این عدم توازن را جبران کنیم، در نهایت آنچه که رخ می‌دهد خاموشی‌هایی است که اکنون با آن روبه‌رو هستیم.
با اینکه می‌توان تغییرات آب‌وهوایی و استخراج رمزارزها را به‌عنوان دلایل پیش افتادن مصرف از تولید مطرح کرد، اما دلایل ریشه‌ای نیز وجود دارد که ضروری است طرح و بررسی شوند.
رشد ۲۰ درصدی مصرف برق به دلیل گرمای زودهنگام
در شرایط کنونی دلیل اینکه مصرف بر تولید پیشی گرفته، گرمای زودهنگام است. اکنون دمای هوا به‌طور متوسط نسبت به سال گذشته حدود پنج درصد افزایش داشته؛ همچنین، با کم‌بارشی و کاهش حدود ۵۰ درصدی ذخایر سدها نیز مواجه‌ایم.
از یک طرف گرمای هوا موجب شده بار دستگاه‌های سرمایشی خانگی و صنعتی به شبکه برق کشور تحمیل شود و از طرف دیگر، کشاورزان برای اینکه در فصول گرم سال نیاز به آبیاری بیشتری دارند، برداشت از چاه‌هایی را که عمدتاً برقی هستند، زودتر از موعد آغاز کرده و وارد مدار کرده‌اند. مجموعه این عوامل موجب رشد بیش از ۲۰ درصدی تقاضا شده که رقمی حدود ۹۰۰۰ مگاوات بار جدید به شبکه تحمیل کرده است.
همچنین با توجه به اینکه گرمای پیش از موعود هوا پیش‌بینی نمی‌شد، برخی از نیروگاه‌هایی که در طول سال در زمان کم‌باری به‌دلیل علمیات اورهال و تعمیرات سالانه از مدار خارج شده‌اند، هنوز در مدار قرار نگرفته‌اند.
سهم رمزارزها در خاموشی‌ها
استخراج رمزارزها بر مصرف برق تأثیر دارد و بخشی از مصرف برق را به خود اختصاص می‌دهد. با این حال به‌نظر می‌رسد عدد مصرفی استخراج‌کنندگان رمز ارز به نسبت ظرفیت منصوبه کشور، چشمگیر نباشد. آنچه که به‌عنوان تولید رمز ارز مجوز دار مطرح است، مصرفی حدود ۳۰۰ مگاوات دارد و بر آورد می‌شود حدود ۱۰۰۰ مگاوات نیز استخراج غیرمجاز داشته باشیم.
بنابراین در مجموع مصرف برق برای استخراج رمزارز حدود ۱۳۰۰ مگاوات است که از ظرفیت منصوبه کشور یعنی حدود ۸۵ هزار مگاوات حدود ۱.۵ درصد را به‌خود اختصاص می‌دهد. در نتیجه نمی‌تواند دلیل موجهی برای خاموشی‌ها و قطعی برق باشد. مصرف برق توسط استخراج‌کنندگان وجود دارد، اما تأثیر قابل توجهی بر قطعی برق و خاموشی روزهای گذشته ندارد.
ایرناپلاس: مسائل مقطعی که موجب قطعی برق در روزهای اخیر شده‌اند را بررسی کردیم. مسائل ریشه‌ای که شرایط کنونی را به‌وجود آورده‌‍اند چه مواردی هستند و چگونه می‌توان دلیل ناترازی اقتصاد صنعت برق را تحلیل کرد؟
باقری: برای برقراری توازن بین تولید و مصرف، نیاز به تقویت طرف تولید داریم. طرف تولید در شرایطی تقویت می‌شود که امکان ساخت نیروگاه‌های جدید فراهم باشد و در توسعه ظرفیت‌های نیروگاهی مطابق با برنامه‌های توسعه، عملکرد موفقی داشته باشیم.
در برنامه ششم توسعه هدف‌گذاری ۱۰۰ هزار مگاوات ظرفیت منصوبه پیش‌بینی‌شده بود، اما اکنون ظرفیت منصوبه رقمی حدود ۸۵ هزار مگاوات است و حدود ۱۵ هزار مگاوات از برنامه عقبیم. به طور متوسط در سال‌های گذشته کمتر از نیمی از این میزان وارد مدار شده، یعنی حدود ۲۲۰۰ تا ۲۳۰۰ مگاوات. در نتیجه نتوانستیم تقاضا و مصرف را به میزان تخمین‌زده شده پوشش دهیم و دلیل آن کمبود منابع مالی است.
تحریم، مانع سرمایه‌گذاری در ساخت نیروگاه‌ها
ساخت نیروگاه‌های جدید نیازمند تخصیص منابع قابل توجهی است. برای احداث نیروگاه جدید با ظرفیت ۵۰۰۰ مگاوات در هر سال حدود چهار تا پنج میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز است که امکان تامین آن از منابع بودجه دولت وجود ندارد. بخش عمده درآمدهای کشور ناشی از صادرات و درآمدهای نفتی بوده که با توجه به تحریم‌ها دچار اختلال شده و نمی‌توانیم این بودجه را جایگزین کنیم و مبالغ را به‌طور کامل تخصیص دهیم.
توسعه شبکه انتقال و توزیع نیز در کنار گسترش نیروگاه‌ها دارای اهمیت است و ضرورت دارد به تناسب توسعه شبکه تولید، توسعه شبکه انتقال و توزیع را نیز داشته باشیم تا با پدیده «برق حبس شده» مواجه نشویم. اکنون پدیده برق حبس شده در کشور وجود دارد؛ به این معنی که در برخی از استان‌ها برق تولید شده امکان انتقال پیدا نمی‌کند و در اختیار شبکه قرار نمی‌گیرد.
ایرناپلاس: در شرایطی که کمبود منابع مالی، مانع تقویت طرف تولید است، چه راهکاری برای رفع ناتراری اقتصاد صنعت برق وجود دارد؟
باقری: راهکار قابل پیشنهاد، حل مساله به‌صورت ریشه‌ای و اصلاح ساختار اقتصاد برق است. اقتصاد برق ما یک اقتصاد ناتراز است که مصارف آن از منابعش بیشتر شده. اقتصاد یارانه‌ای برق و اختلاف جدی بین قیمت تمام‌شده با قیمت‌های تکلیفی و دستوری موجب این ناترازی است.
ریشه قیمت‌های دستوری در اقتصاد برق به تصمیم‌هایی باز می‌گردد که در طرح تثبیت قیمت‌ها در مجلس هفتم گرفته شد و پس از آن اجازه افزایش قیمت حامل‌های انرژِی، حداقل متناسب با نرخ تورم نیز داده نشد. به همین دلیل، اکنون یکی از ارزان‌ترین نرخ‌های برق را در سطح جهان داریم و یارانه جدی که در این صنعت وجود دارد، اختلاف بین منابع و مصارف را رقم زده است.
مسیرهای اصلاح ساختار اقتصاد صنعت برق
ایرناپلاس: این اصلاحات ساختاری از چه مسیرهایی قابلیت اجرا پیدا می‌کنند؟
باقری: مسیرهای مختلفی برای این اصلاح وجود دارد. از جمله هدفمندی یارانه‌ها که در طول برنامه پنجم توسعه باید قیمت حامل‌های انرژی به قیمت‌های واقعی خود می‌رسید و منابع آزاد شده از محل پرداخت یارانه در زیرساخت هزینه می‌شد تا به ساخت نیروگاه‌ها و توسعه شبکه جدید برق بیانجامد.
مسیر بعدی، نظام تعرفه‌بندی پلکانی است که در طبقه‌بندی مشترکان بین گروه‌های کم‌مصرف، مصرفِ در الگو و پرمصرف می‌توان به عدالت در تعرفه‌گذاری بین مشترکان دست یافت.
مسیر دیگر رگولاتوری در صنعت برق است که بر اساس سیاست‌های ابلاغی اصل ۴۴ قانون اساسی باید پیاده‌سازسی شود؛ به این صورت که وزارت نیرو از تصدی‌گری صنعت برق فاصله بگیرد و قیمت برق از یک نظام عرضه و تقاضای شفاف و واقعی استخراج شود.اصلاح الگوی مصرف و استفاده از ظرفیت‌های ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید در جهت آن، دیگر مسیر اصلاح ساختار اقتصاد برق است. تعویض لامپ‌های پرمصرف با کم‌مصرف و LED یکی از اقدامات قابل انجام برای اصلاح الگوی مصرف است. علاوه بر این، تعویض کولرهای گازی پرمصرف و مستهلک با کولرهای استاندارد می‌تواند ۶۰۰۰ مگاوات صرفه‌جویی ایجاد کند. همچنین از رده خارج کردن کولرهای آبی و جایگزینی با کولرهای استاندارد نیز صرفه‌جویی ۴۰۰۰ مگاوات در مصرف برق کل کشور را به‌همراه دارد. با این روش بدون نیاز به ساخت نیروگاه‌های جدید خواهیم توانست تولید مجازی برق را بدون تولید فیزیکی یعنی نیروگاه‌ها داشته باشیم.
تبدیل ایران به مرکز تبادل برق منطقه
استفاده از ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر، ارتقای بهره‌وری نیروگاه‌ها، تبدیل نیروگاه‌های از سوخت گازی به سیکل ترکیبی و در نهایت موضوع تبادل برق با کشورهایی که زمان پیک آنها با کم‌باری ما همزمان است و برعکس نیز می‌توانند به‌عنوان سایر راه‌های اصلاح ساختار برق، مورد توجه باشند.
کشورهایی که در همسایگی شمالی ما قرار دارند در زمستان، اوج مصرف برق را به‌دلیل استفاده از لوازم گرمایشی دارند. بنابراین در تابستان یعنی در زمانی که در پیک مصرف قرار ندارند می‌توانیم واردات برق را از آنها داشته باشیم و در زمستان صدور برق را به این کشورها. این تعامل سازنده خواهد توانست ایران را به مرکز شبکه برق منطقه تبدیل کند.
اکنون مطالبات معوق نیروگاه‌داران بخش خصوصی از وزارت نیرو حدود ۲۶ هزار میلیارد تومان است که موجب رکود در فعالیت‌های تولیدی، قرادادهای اجرا نشده و ناتوانی در جبران هزینه‌های ناشی از افزایش و نوسان نرخ ارز شده است.
استفاده از ظرفیت صادرات خدمات فنی و مهندسی برق
اقتصاد صنعت برق به دلیل کمبود منابع مالی، دچار مشکلات متعددی است. اکنون مطالبات معوق نیروگاه‌داران بخش خصوصی از وزارت نیرو حدود ۲۶ هزار میلیارد تومان است که موجب رکود در فعالیت‌های تولیدی، قرادادهای اجرا نشده و ناتوانی در جبران هزینه‌های ناشی از افزایش و نوسان نرخ ارز شده است.
اصلاح ساختار اقتصاد صنعت برق، خروج از قیمت‌گذاری دستوری و تکلیفی و هدفمند کردن حجم عظیم یارانه، فرصت استفاده از ظرفیت‌های این صنعت توانمند و پویا را برای منافع ملی کشور فراهم می‌کند. عمق ساخت داخل صنعت برق کشور بیش از ۹۰ درصد بوده و در صادرات خدمات فنی و مهندسی نیز رتبه نخست را در میان سایر صنایع دارد. بنابراین با شروع اقدامات اصلاحی در ساختار اقتصادی آن، می‌توانیم بهره‌برداری حداکثری از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های این صنعت توانمند و پویا داشته باشیم.