تجربه مناقصه‌های اخیر برگزار شده در بورس کالای ایران نشان می‌دهد که شرایط پرداخت که قاعدتا باید طی یک دوره زمانی کوتاه مدت صورت بگیرد، گاهی بلندمدت و نامشخص است و همین مساله انگیزه بخش خصوصی را برای ورود به این دست از مناقصه‌ها از بین می‌برد.
علی تبیانیان، دبیر کمیته‌های تخصصی سندیکای صنعت برق ایران:
صنعت برق قریب به ۱۰ سال اخیر را در رکود گذرانده و عملا همه فعالان بخش خصوصی این صنعت به جز مشکلات گسترده‌ای نظیر انباشت مطالبات، قراردادهای متوقف، نوسانات اقتصادی و هزینه‌های ناشی از تحریم‌ها، با مساله کوچک شدن بازار و کاهش چشمگیر تعداد پروژه‌های زیرساختی این صنعت نیز مواجه بوده‌اند.
در کنار این مشکلات متعدد، گاهی سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌های شتاب‌زده توانیر و شرکت‌های تابعه آن عملا به جای بهبود شرایط بر چالش‌ها می‌افزایند. نگاهی به آنچه که در طول ماه‌های گذشته به ویژه بر سازندگان تجهیزات صنعت برق در سطح توزیع گذشته، نشان می‌دهد که آغاز روند تامین تجهیزات پرمصرف از طریق بورس کالا آن هم در شرایطی که برخی از شرکت‌ها عملا تجربه، سابقه و دانش عمیقی نسبت به این نوع مبادلات ندارند، به چالش جدیدی برای فعالان این بخش تبدیل شده است.
به نظر می‌رسد در ساختار جدید قرار است خرید کالا‌هایی نظیر کنتور، سیم و کابل و نیز ترانسفورماتور توزیع از طریق برگزاری مناقصه در بورس کالا انجام شود. هر چند تا امروز برگزاری مناقصه به شیوه مذکور تنها درباره تجهیز کنتور عملیاتی شده و از اوایل اسفند ماه سال گذشته و با خرید ۳ هزار کنتور آغاز و از ابتدای سال ۱۴۰۰ به بیش از ۶۰ هزار کنتور رسیده است. اما درباره سایر تجهیزات هنوز اطلاعاتی درباره ارائه پیشنهاد خرید در بورس کالا وجود ندارد.
نحوه برگزاری مناقصه در بورس کالا از این قرار است که خریدار یک محصول در اطلاعیه‌ای اعلام می‌کند که تمایل به خرید چه کالایی و با چه مشخصاتی دارد و به دنبال انتشار این اطلاعیه مناقصه، شرکت‌هایی که برای عرضه کالای مورد نظر در بورس پذیرش شده‌اند می‌توانند در مناقصه شرکت کنند. در این ساختار خریدار قیمت پایه پیشنهادی خود را اعلام می‌کند و عرضه‌کنندگان نیز با قیمتی بالاتر از نرخ پیشنهادی وارد رقابت می‌شوند.
نکته بسیار کلیدی که در این خصوص نباید نادیده انگاشته شود این است که قیمت‌های پایه ارائه شده از جانب خریداران دولتی با واقعیت‌های بازار اختلاف قابل توجهی دارد. در این شرایط رقابت بین سازندگان در راستای کاهش قیمت‌ها و جلب نظر خریدار شکل می‌گیرد و به این ترتیب به دلیل رکود حاکم بر صنعت و کوچک شدن سهم شرکت‌ها از بازار اندک باقی مانده، این دست از مناقصه‌ها زمینه را برای کاهش غیرواقعی قیمت‌ها و ارائه قیمت‌های انتحاری در مناقصه‌ها فراهم می‌کنند.
ضمنا برگزاری مناقصه‌ها در بستر بورس کالا مزایای متعددی دارد که از میان آن‌ها می‌توان به تامین نیاز‌های کالایی متقاضیان با نرخ شفاف و منصفانه و با کیفیت مناسب، افزایش شفافیت در فرآیند تامین نیاز‌های کالایی متقاضیان، معافیت ۱۰ درصدی از مالیات بر درآمد، از بین رفتن انحصار با افزایش تعداد عرضه‌کنندگان، تضمین اجرای تعهدات برای طرفین معامله با اخذ تضامین لازم، معافیت از برگزاری تشریفات مزایده و مناقصه بر اساس ماده ۱۷ قانون توسعه ابزار‌ها و نهاد‌های مالی جدید و در نتیجه سهولت پاسخگویی مدیران به نهاد‌های نظارتی و بهبود در فرآیند نظارت بر نهاد‌های دولتی و غیردولتی اشاره کرد. اما باید دید با توجه به تجربیات چند ماه گذشته، تولیدکنندگان و عرضه‌کنندگان کالا در بخش خصوصی نیز به میزان مناسب از این مزایا بهره‌مند خواهند شد.
تجربه مناقصه‌ها اخیر برگزار شده در بورس کالای ایران نشان می‌دهد شرایط پرداخت که قاعدتا باید طی یک دوره زمانی کوتاه‌مدت صورت بگیرد، گاهی بلندمدت و نامشخص است و همین مساله انگیزه بخش خصوصی را برای ورود به این دست از مناقصه‌ها از بین می‌برد.
یکی دیگر از مشکلات جدی که سازندگان در روند فروش تولیدات خود از مسیر مناقصه‌ها بورس کالا با آن مواجه خواهند شد، موضوع تعدیل‌های قراردادی در این مناقصه‌ها است. این چالش به دلیل پرداخت دیرهنگام مطالبات و نوسانات مستمر اقتصادی به ویژه در حوزه نرخ ارز و مواد اولیه، برای سازندگان این صنعت بسیار مخاطره آمیز خواهد بود.
همچنین لازم است که در هر مناقصه، کلیه مشخصات فنی کالای مورد معامله وارد بورس شود، چرا که این نوع مبادلات درباره برخی تجهیزات مانند ترانسفورماتور که دارای طراحی و مدل‌های بسیار متنوعی هستند، با چالش‌های گسترده‌ای مواجه خواهد شد. همچنین نمی‌توان این مساله را از نظر دور داشت که برخی دیگر از تجهیزات صنعت برق نظیر تیر‌های بتنی جزو کالا‌های سنگین بوده و توجه به مسائل فنی و هزینه‌های مربوط به حمل و نقل، جابه‌جایی و دپوی آن‌ها در بطن مبادلات بورسی مشکلات خاص خود را خواهد داشت.
عدم آشنایی شرکت‌ها با فضای برگزاری مناقصه در بورس کالای ایران و نحوه انجام معاملات آن هم یک چالش جدی است که رفع آن مستلزم در نظر گرفتن یک دوره زمانی مشخص برای ارائه آموزش‌های لازم به بنگاه‌های اقتصادی فعال در حوزه ساخت تجهیزات کلیدی صنعت برق است. شکل‌گیری معاملات شفاف، رقابت‌های سالم و روند صحیح کشف قیمت واقعی تجهیزات صنعت برق مستلزم پیش نیاز‌های جدی و غیرقابل انکاری است که آموزش به هر دو طرف معامله یکی از مهم‌ترین آنهاست. به علاوه ضروری است که اگر استفاده از ظرفیت‌های بورس جهت خرید از تولیدکنندگان تجهیزات صنعت برق از سوی شرکت‌های توزیع، یک روش موثر تلقی می‌شود، پیش از هر چیز کلیه سازوکار‌ها و قوانین و مقررات برای بخش خصوصی شفاف شده و اطلاعات دقیق و شفافی در اختیار آن‌ها گذاشته شود.
بورس یک فضای مناسب برای مبادلات شفاف و شکل‌گیری رقابت‌های سازنده است و بهره مندی از این فرصت نیازمند ایجاد زیرساخت‌های موثر و کاربردی و همچنین فضای مبادلاتی برابر بین فروشنده و خریدار است. به عبارت دیگر ابزار‌های مناسب موجود در بورس و روش‌های متنوع معاملاتی نظیر معاملات نقدی، نسیه، سلف و کشف پریمیوم باید به نحوی مورد استفاده قرار گیرد که هم فروشنده و هم خریدار منتفع شوند؛ بنابراین به نظر می‌رسد تامل و صبوری وزارت نیرو، توانیر و شرکت‌های زیرمجموعه آن در استفاده از این روش برای خرید تجهیزات تا حصول اطمینان از وجود ساختار‌های عادلانه، شفاف، عقلایی و اقتصادی برای خریداران و فروشندگان از اهمیتی کلیدی برخوردار است.